Thị Cầu gìn giữ nét văn hóa xưa

Trước hết phải nói đến Quan họ. Là một trong 49 làng Quan họ gốc, Thị Cầu có nhiều thế hệ nghệ nhân nổi tiếng như cụ Sáu Căn, cụ Ba Sơn, cụ Tư La, cụ Cả Vịnh và nhiều nghệ nhân khác… Nhiều người chỉ ra rằng, cách chơi Quan họ ở Thị Cầu có những nét đặc trưng, trong khi phổ biến các làng Quan họ gốc có các “Bọn Quan họ”, thì ở Thị Cầu gọi là “sân Quan họ”. Quan họ Thị Cầu  trước kia chỉ có các Quan họ liền anh. Nam giới Thị Cầu không những có điều kiện chuyên tâm học hành và đi chơi Quan họ mà còn văn hay, chữ tốt, bẻ câu, dẫn chữ tài tình, có kiến thức về các loại hình văn hóa, nghệ thuật như hát Quan họ, hát tuồng, chầu văn, trống quân… đã sáng tác được nhiều bài Quan họ, nhiều giọng mang phong cách riêng. Lý giải về việc xưa Thị Cầu không có Quan họ nữ, nhiều nguwòi cho rằng: Nơi đây nổi tiếng sầm uất, giao thương phát triển, con gái đảm đang, tích cực làm việc, buôn bán nên ít có thời gian hát Quan họ. Dân gian có câu: “Trai Đáp Cầu đi thầu nuôi vợ/Gái Thị Cầu chạy chợ nuôi chồng” để nói về sự chịu khó của con trai Đáp Cầu và sự đảm đang, tài giỏi trong buôn bán của con gái Thị Cầu. Sau này, có hai liền anh Thị Cầu nên nghĩa trăm năm với 2 liền chị Đào Xá. Về Thị Cầu, hai liền chị này thành lập một “sân Quan họ” mới, gọi là “sân trong”. Từ đó, Thị Cầu có hai sân Quan họ là “sân trong” (Quan họ nữ) và “sân ngoài” (Quan họ nam). Ngày nay, các CLB Quan họ ở Thị Cầu phát triển mạnh mẽ, các nghệ nhân tích cực trao truyền cho cho các thế hệ. Mặc dù phát triển mạnh, song những liền anh, liền chị vẫn bảo nhau gìn giữ những nét đặc trưng riêng.
 Không chỉ nổi tiếng bởi Quan họ, ở Thị Cầu nhiều loại hình nghệ thuật như tuồng, chèo, hát trống quân… phát triển mạnh. Hát tuồng xuất hiện ở Thị Cầu lâu đời. Xưa kia, mỗi khi làng vào hội (tháng Giêng và tháng Tám âm lịch) đều có những đêm diễn tuồng cổ thu hút đông đảo du khách thập phương. Hội đầu xuân thường biểu diễn các tích tại sân đình để cầu mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu, cầu chúc các bô lão trong làng thượng thọ, dân làng quanh năm no ấm, cuộc sống bình yên, phát triển. Trước cách mạng tháng Tám năm 1945, ở đây đã có đội tuồng nghiệp dư nổi tiếng với các vở như: “Phụng Nghi đình”, “Quan Công quá ngũ quan trảm lục tướng” “Đào Tam Xuân loạn trào”… Khoảng những năm 1960 đội tuồng Thị Cầu còn được Đoàn tuồng liên khu V giúp đỡ, hướng dẫn và đã biểu diễn thành công nhiều vở và trích đoạn như “Trưng nữ vương”, “Đào Tam Xuân loạn trào”, “Trần Bình Trọng”… Những năm sau này, do thị hiếu xã hội, đội tuồng Thị Cầu giải tán và nghệ thuật tuồng ở Thị Cầu chỉ còn trong hoài niệm của nhiều người dân.

Quan họ Thị Cầu giao lưu với Quan họ bạn tại chùa Điều Sơn (Thị Cầu).

Trong các loại hình diễn xướng, ở Thị Cầu còn có nghệ thuật trống Cổ bộ. Nhiều tài liệu ghi lại rằng, trên địa bàn có người con họ Hoàng đi lính cận vệ tại cung đình Huế, được xung vào đội nhạc cung đình, gắn bó cả đời với trống Cổ bộ, khi tuổi già về quê, ông đã truyền lại các diễn tấu trống cho người dân trong làng. Ở Huế, trống Cổ bộ được sử dụng trong nhiều dịp như đón vua ngự giá, đón sứ thần, tế Nam Giao… Để phù hợp với những nghi lễ địa phương, trống Cổ bộ Thị Cầu chỉ sử dụng và lưu truyền 6 bài là: Rung một, Rung hai, Hoa rơi, Bổ ba, Đánh lăn và Bổ chín. Trống Cổ bộ được đánh trong các ngày hội làng, lúc tế, lễ và cả trong đám tang những người thượng thọ, có uy tín. Đội trống thường có 5 người, khăn xếp, áo the, đeo dải đỏ chỉnh tề, tùy từng nghi lễ mà 4 người đánh trống đánh theo người cầm nạo (người chỉ huy). Hiện nay, các khu phố và nhiều dòng họ cũng tổ chức đội trống Cổ bộ, mời những người có kinh nghiệm về truyền dạy để phục vụ các hoạt động của dòng họ, của địa phương…
Văn hóa ẩm thực Thị Cầu cũng được nhiều người nhắc đến. Xưa, vào những dịp hội hè, đình đám Thị Cầu có hội thi nấu cỗ (người dân nơi đây thường gọi là cỗ Quan họ). Các dòng họ lớn, các khu cử người đảm đang, giỏi nấu nướng ra làm những món ngon như giò, chả, nem, chè đỗ đãi, xôi vò… sau khi hoàn thành cùng rước ra đình làm lễ rồi mời khách thập phương cùng thưởng thức. Việc thi nấu cỗ không chỉ thể hiện sự tài khéo mà đó còn là tấm lòng mến khách của người dân Thị Cầu. Ngày nay, việc thi nấu cỗ không còn được duy trì hằng năm như xưa nhưng mâm cỗ của người Thị Cầu thì vẫn có những món ngon mà chỉ cần được thưởng thức một lần hẳn sẽ nhớ. Nhiều người Thị Cầu hiện nay trở thành đầu bếp, thành lập các nhóm nấu cỗ thuê cho các hội nghị, tiệc cưới. Món Bánh khoai, bánh ngũ sắc của Thị Cầu cũng là món ăn ngon, xuất hiện từ lâu đời và được nhiều người dân gìn giữ. Năm 2021, bánh khoai Thị Cầu cùng với bánh Phu thê (Đình Bảng, Từ Sơn) và xôi chim là 3 món ăn của Bắc Ninh nằm trong danh sách 100 món ăn ngon nhất Việt Nam do tổ chức kỷ lục Việt Nam (Vietking) và tổ chức Top Việt Nam (Viet Top) bình xét và công bố.
Thị Cầu hôm nay đang đổi thay tích cực, vươn tới sự văn minh, hiện đại, song mỗi người dân nơi đây vẫn luôn trân trọng, phát huy những nét văn hóa đặc sắc, tạo ra động lực để xây dựng quê hương ngày càng giàu đẹp, văn minh.