Quan họ kết bạn không kết duyên

Vậy tại sao Quan họ kết bạn mà không kết duyên? Và vì sao trong xã hội phong kiến xưa với những giáo lý hà khắc của Nho giáo “nam nữ thụ thụ bất tương thân” mà liền anh, liền chị lại được tự do chơi Quan họ cùng nhau, được công khai trao gửi tình cảm qua những câu hát giao duyên thiết tha mặn nồng như vậy?...

Giao lưu, đối đáp Quan họ trên sân khấu.

Vẻ đẹp “danh chính” trong sáng của nghề chơi
Chơi Quan họ nghĩa là Quan họ nam với Quan họ nữ sẽ gặp gỡ giao lưu ca xướng trong những canh hát vắt từ đêm này sang đêm khác, thậm chí vào các tiết lệ hội hè mùa xuân còn kéo dài liên tục suốt mấy ngày đêm. Đây là điều cấm kỵ trong xã hội phong kiến hà khắc mà lại ở miền đất phát triển Nho học với nền văn hiến khoa bảng vẻ vang như Bắc Ninh-Kinh Bắc. Hơn nữa, quan điểm thẩm mỹ cốt lõi trong văn hóa Quan họ là lấy chữ “nhân” làm đầu. Chữ nhân này cũng bắt nguồn từ chữ “nhân” trong Nho học. Ấy thế mà không hiểu sao sự giao lưu qua lại giữa liền anh với liền chị, giữa Quan họ nam và Quan họ nữ lại được xã hội phong kiến thừa nhận dễ dàng như thế?!
Qua tìm hiểu, chúng tôi được biết đó là nhờ hai chữ “danh chính”. Danh chính có được từ tục kết bạn Quan họ. Bất kỳ cặp bọn Quan họ nào muốn thành bạn với nhau và giao lưu qua lại phải làm lễ ra đình xin phép Thành hoàng làng ở cả đình làng của bọn Quan họ nữ và đình làng bọn Quan họ nam. Khi kết bạn mà có sự chứng giám của Thành hoàng làng nghĩa là họ đã coi nhau như anh em ruột thịt, không còn là nam-nữ xa lạ nữa. Từ đó, liền anh liền chị mới được thường xuyên qua lại, chơi với nhau một cách “danh chính ngôn thuận” và được cộng đồng công nhận. Ngay trong lời ca Quan họ tuy có nhiều bài về tình người nói chung nhưng cảm hứng chủ đạo vẫn là tình cảm, tình yêu nam nữ, là lối hát giao duyên thế mà vẫn được xã hội phong kiến thừa nhận.
Tục kết bạn Quan họ đã tạo môi trường để nam nữ Quan họ được giao lưu thường xuyên với nhau một cách danh chính, tạo nên sợi dây ràng buộc, gắn kết các thành viên trong cộng đồng làng xã và giữa làng này với làng khác. Họ được phép thổ lộ, trao đổi tâm tình với nhau, giãi bày tình cảm, khát vọng sống, diễn tả ý tình trong Quan họ. Khi kết bạn, ngoài ca hát, các bọn Quan họ còn quan tâm giúp đỡ nhau trong cuộc sống lao động sản xuất hoặc buôn bán, thăm hỏi nhau mỗi khi gia đình một liền anh, liền chị trong bọn có việc hiếu, hỉ, đau ốm, làm nhà, mừng thọ... Mối quan hệ thân tình, chu đáo, thủy chung son sắt ấy vừa tôn vinh nét đẹp văn hóa cộng đồng vừa thể hiện đời sống tình cảm, tinh thần người lao động luôn hướng đến cái đẹp.

Giao lưu, đối đáp Quan họ trên sân khấu.

Vì sao Quan họ kết bạn không kết duyên?
Nét văn hóa kết bạn nhưng không kết duyên trở thành điểm độc đáo kì vĩ của người Quan họ với tình cảm lý tưởng thánh thiện của những con người tri âm tri kỉ, phụng sự nghệ thuật, vị nghệ thuật và làm nên bản sắc độc đáo ở vùng Quan họ. Họ không lấy nhau nhưng vẫn có thể hát cả đời với nhau để giữ cho lề lối nghề chơi mãi trong sáng, bền lâu. Và đó cũng là vẻ đẹp của những tiếng lòng thổn thức, của tình yêu đôi lứa, của những trai thanh gái lịch không bao giờ đạt đến hôn nhân. Người đời nay chẳng vẫn hay nói “tình đẹp là tình dang dở” đấy thôi! Chính vì yêu nhau không đến được với nhau nên bao nhiêu tình cảm thiết tha, sâu thẳm trong tâm hồn người Quan họ gửi cả vào câu hát. Họ mượn câu hát để bày tỏ tình yêu, sự gắn bó thủy chung sâu sắc còn thực tế trong quan hệ đời thường, họ lại tôn trọng nhau, cư xử mực thước, ý nhị, giữ gìn nhân cách và tình cảm trong sáng bền chặt. Cũng bởi thế mà trong âm nhạc Quan họ, từ lời ca đến giai điệu mới mặn nồng sâu lắng, dặt dìu da diết và cứ dùng dằng, day dưa, đắm say, mê hoặc... Và Quan họ vì thế mới trở thành một loại hình dân ca tiêu biểu, đặc sắc, đại diện tầm nhân loại.
Theo nhà nghiên cứu Lê Danh Khiêm: Người Quan họ yêu nhau không lấy được nhau là một quy định được trao truyền nhiều đời ở vùng Quan họ và được bắt nguồn từ tục kết chạ giữa các làng. Đã kết chạ thì coi nhau như anh em một nhà, không được tranh chấp ruộng đất, trai gái đôi nơi không được thành vợ thành chồng... Những quy định này ghi rõ trong hương ước lưu giữ tại đình làng, ai vi phạm sẽ bị xử phạt rất nặng và bị dư luận làng xã lên án. Chính vì những mối quan hệ như thế mà tình bạn Quan họ thêm bền chặt và ở nhiều nơi còn truyền qua hàng trăm thế hệ.
Kết bạn là lối sống chuẩn mực đạo đức của người Quan họ. Kết bạn để chơi Quan họ với nhau chứ không phải để trở thành bạn đời. Ngay cả khi họ rất yêu nhau nhưng cũng chỉ yêu về mặt tâm hồn, giãi bày trong câu hát thể hiện tình cảm nghĩa tình sâu nặng để giữ trọn sự thanh khiết, trong sáng của nghề chơi. Ngoài bắt nguồn từ tục kết chạ, chúng tôi còn biết thêm một nguyên do khác (chỉ mang tính tham khảo-PV) về câu chuyện Quan họ kết bạn mà không kết duyên là để giữ những người có giọng hát hay, giữ vốn liếng bài độc và bí quyết, phong cách chơi riêng của mỗi làng, không muốn chất tinh túy của Quan họ làng mình “chảy” sang nơi khác...