NSƯT Quý Tráng Người thầy của nhiều thế hệ liền anh, liền chị quan họ

Vẫn chưa hết bận với quan họ
Độ ấy là vào ngày 23-2-2019 (tức 19 tháng Giêng), khi nghệ sĩ Quý Thăng cùng CLB quan họ Mười Nhớ về dự chương trình Festival “Về miền quan họ” với chủ đề “Rạng rỡ miền quan họ” nhân kỷ niệm 10 năm dân ca quan họ Bắc Ninh được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, có mời tôi về tham dự cùng. Buổi trưa hôm ấy, trong tiết mưa xuân ren rét nhưng ấm áp tình người, tôi vinh dự được ngồi cùng những văn nghệ sĩ, những người hoạt động nghệ thuật của Bắc Ninh, như: Nhạc sĩ Trọng Tĩnh, nhạc sĩ Nguyễn Trung, Hiệu trưởng Trưởng Trung cấp Văn hóa Nghệ thuật và Du lịch Bắc Ninh Nguyễn Văn Cương, nghệ sĩ Quý Thăng, NSƯT Quý Tráng…. Họ đều là những người tôi quen biết và cảm mến từ lâu.
Khác với vẻ thong thả mọi khi, hôm ấy nghệ sĩ Quý Tráng có phần vội vã, lo lắng, bởi chỉ còn ít giờ nữa ông sẽ tham gia một tiết mục trong chương trình nghệ thuật được coi là quan trọng bậc nhất của tỉnh trong năm 2019. Thế nhưng, đó là tâm lý của người nghệ sĩ còn khi ra sân khấu trong buổi tối hôm ấy, giọng hát của ông vẫn khiến người nghe bồi hồi, xao xuyến dù thời kỳ đỉnh cao đã qua đi. Đó là tiết mục Quý Tráng trong vai một ông cụ râu tóc bạc phơ, tay chống chiếc gậy tre, dạy các cháu nhỏ hát bài quan họ “Ba sáu thứ chim”. Hình ảnh rất đỗi giản dị ấy truyền đi một thông điệp lớn lao mà lãnh đạo tỉnh, lãnh đạo ngành Văn hóa của tỉnh mong muốn truyền đi: “Âm nhạc truyền thống của dân tộc không bao giờ bị lớp trẻ quay lưng nếu chúng ta biết truyền cho họ ngọn lửa của tình yêu và sự hiểu biết. Bắc Ninh đưa dân ca quan họ vào giảng dạy trong các trường học phổ thông, truyền dạy trong gia đình, cộng đồng, truyền dạy trong tỉnh, trong nước và ở nước ngoài”.
Chuẩn bị bước vào tuổi “xưa nay hiếm” nhưng ông nói mình rất bận, bởi vì đã mang thân là nghệ sĩ quan họ thì phải có trách nhiệm truyền bá dòng nhạc dân tộc này đến với những thế hệ sau, để không cảm thấy hổ thẹn với những người thầy là nghệ nhân quan họ đã từng dạy mình cũng như tổ tiên người Kinh Bắc. Hiện ông vẫn tiếp tục cộng tác dạy học với những cơ sở đào tạo quan họ ở Bắc Ninh, Bắc Giang cùng với tham gia vai trò giám khảo trong các hội diễn chuyên và không chuyên trên địa bàn tỉnh. 
Truyền dạy quan họ cho thế hệ trẻ đã sớm được Quý Tráng quan tâm, tận tụy và tâm huyết. Khi về giảng dạy tại Khoa Âm nhạc, Trường Trung cấp Văn hóa, Nghệ thuật và Du lịch Bắc Ninh, ông đào tạo ra nhiều thế hệ học viên và sau đó họ đều trở thành những diễn viên triển vọng của Nhà hát. Những học sinh cũ của ông hầu hết phát huy được tài năng cả về thanh và sắc.Thời kỳ được điều về làm Trưởng Đoàn Dân ca quan họ Bắc Ninh (năm 2013, khi Đoàn được nâng cấp thành Nhà hát, ông giữ chức Giám đốc), ông đã nghiên cứu thay đổi chiến lược Đoàn bằng việc cho thành lập hai Đoàn quan họ với hai mục tiêu khác nhau. Đó là đưa lớp diễn viên có kinh nghiệm vào Đoàn 1 để tập trung vào công việc nghiên cứu và phổ biến quan họ. Còn lại, số diễn viên trẻ của Nhà hát được đưa vào Đoàn 2 với nhiệm vụ tham gia các chương trình biểu diễn. Phương án sắp xếp khoa học ấy đã giúp các diễn viên trong Đoàn phát huy tối đa năng lực, sở trường của mình, ngày càng khẳng định tài năng với những tấm Huy chương tại các Hội diễn.
Quan họ cũng bị cuốn vào mặt trái của nền kinh tế thị trường, đã có không ít  nghệ sĩ, diễn viên của Nhà hát mải miết tham gia chạy sô kiếm tiền, bỏ bê công việc chung của cơ quan cũng như lười biếng tập luyện nâng cao trình độ chuyên môn. Thậm chí, một số nghệ sĩ, diễn viên của Nhà hát còn móc nối với những cơ sở bên ngoài đã có ký kết với Nhà hát để làm ăn riêng, tự biểu diễn và thu tiền về túi mình. “Không ít lần, trong những lễ hội hay trong những nhà hàng, tôi bắt gặp những học trò của mình chạy sô hát quan họ. Đau đớn hơn, khi vốn quan họ còn rất nông cạn, nhiều học trò còn hát lẫn cả với các dòng nhạc khác. Rồi, theo yêu cầu cần phải thay đổi không khí của ông chủ, họ còn hát kèm cả nhạc trẻ, khiến tôi có cảm giác, họ không còn là diễn viên quan họ nữa, mà đã trở thành những ca sỹ thị trường mất rồi. Có thể nói đây là những “con sâu bỏ rầu nồi canh”, làm xấu đi hình ảnh của Nhà hát cũng như làm mất đi bản sắc văn hóa của dân ca quan họ truyền thống”, NSƯT Quý Tráng bồi hồi chia sẻ.
Trước tình hình đó, Quý Tráng cùng lãnh đạo Nhà hát siết chặt kỉ cương, triển khai những quy chế cụ thể trong hoạt động biểu diễn nghệ thuật của Nhà hát để ngăn chặn, hạn chế tình trạng đáng buồn trên. Nguyên tắc hàng đầu đặt ra là khi Nhà hát có nhiệm vụ phục vụ hoạt động chính trị của tỉnh thì tất cả các nghệ sỹ, diễn viên phải tham gia. Quy chế cũng nêu rõ các nghệ sỹ, diễn viên có thể tham gia các chương trình riêng khi tìm được các hợp đồng biểu diễn, nhưng phải có báo cáo cụ thể, nói rõ đi đâu, phục vụ cho đối tượng nào, thời gian, địa điểm và không được tham gia các sô diễn làm ảnh hưởng đến danh dự của Nhà hát cũng như nhân cách của từng cá nhân. Sau khi xong việc chỉ đóng góp một phần thu nhập cho quỹ công đoàn. Những quy chế này, đến nay vẫn được Nhà hát áp dụng.
Song song với đó, Quý Tráng đề xuất xin thêm chế độ bồi dưỡng cho nghệ sĩ, diễn viên để họ có thể vơi đi nỗi lo “cơm, áo, gạo, tiền”, yên tâm làm nghề. Ông kiên quyết đào tạo lại cho những nghệ sĩ, diễn viên “hổng” kiến thức, giáo dục để họ nâng cao tinh thần tự tôn nghề nghiệp. Với những nỗ lực không biết mệt mỏi của mình, Giám đốc Quý Tráng đã giúp Nhà hát dần ổn định về tổ chức, nhân sự và chuyên môn. Từ đó, giúp quan họ ngày càng phát triển và khẳng định được chỗ đứng trên trường quốc tế khi mà vào năm 2009 UNESCO đã công nhận dân ca quan họ là Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Nuôi dưỡng tình yêu quan họ
Xông pha, quyết liệt, tâm huyết với quan họ là vậy nhưng cũng giống những nghệ sĩ khác, Quý Tráng cũng tạo cho mình một không gian sống để nuôi dưỡng tình yêu với văn hóa dân tộc nói chung và dân ca quan họ nói riêng. Khi nghỉ hưu, ông rời căn nhà ở đối diện UBND thành phố Bắc Ninh để về quê sinh sống. Đó là căn nhà ở huyện Quế Võ trên mảnh đất hơn 1.000 mét vuông với không gian vô cùng tĩnh lặng, thanh bình. Ở đó, người nghệ sĩ có thể nghe được tiếng gà gáy mỗi sáng, nghe được tiếng nước chảy róc rách trên hòn non bộ và được ngắm nhìn những chú cá tung tăng bơi lội dưới ao, ngắm những chùm nho lủng lẳng ngoài sân rồi những luống rau xanh ngắt. Cũng là địa điểm lý tưởng mà mỗi khi bạn bè nghệ sĩ gặp nhau tâm sự bên những chén rượu quê thơm ngon, với cây nhà lá vườn tươi sạch. Cả một đời lăn lộn, miệt mài với quan họ dường như đây là không gian để ông được hoài niệm lại một thời xưa cũ, bù đắp lại tâm hồn sau những năm tháng bôn ba khắp các phương trời. 

NSƯT Quý Tráng tại Lễ kỷ niệm 50 năm Nhà hát Dân ca quan họ Bắc Ninh.

Quế Võ không phải là miền đất có truyền thống văn nghệ thế nhưng đã sinh ra nhiều nghệ sĩ thành danh, ngoài Quý Tráng còn các NSND như: Mạnh Tuấn, Thúy Hường, Quốc Trượng... Làng Guột quê ông được biết đến là mảnh đất võ vật,quê hương của nhiều kiện tướng võ vật. Quý Tráng sinh ra trong một gia đình nhà Nho, có truyền thống hiếu học. Họ Nguyễn Quý ở Quế Võ chính là một nhánh của dòng họ Nguyễn Quý ở làng Đại Mỗ (Nam Từ Liêm, Hà Nội)-dòng họ có “Tam Đại vương” hiếm có trong lịch sử dân tộc, đó là Nguyễn Quý Đức, Nguyễn Quý Ân và Nguyễn Quý Cảnh. 
Có lẽ vì được sinh ra và lớn lên trong truyền thống của quê hương và dòng họ như vậy nên ngay từ hồi bé Quý Tráng đã tỏ ra là người ham học và có chí tiến thủ. Đặc biệt, ông lại sớm bộc lộ năng khiếu về văn nghệ, nhất là hát chèo. Tuy nhiên, sau này ông lại được nghệ nhân Nguyễn Đức Siêu- sau này là Trưởng đoàn đầu tiên của Đoàn Dân ca quan họ Hà Bắc(cũ) phát hiện, tuyển chọn và đưa về học ở 49 làng quan họ gốc tại 4 huyện: Tiên Du, Yên Phong, Từ Sơn, Việt Yên. Suốt quãng thời gian 5 năm, ông đã được ăn, ở, lao động sản xuất cùng bà con nhân dân trong làng để không chỉ học về làn điệu, diễn xướng mà còn học ở họ lối sống nghĩa tình, cách ứng xử văn minh, thanh lịch. Cần cù, chăm chỉ, sau khi kết thúc khóa học, ông đã sưu tầm và hát được hơn 200 làn điệu với hơn 500 bài ca quan họ, trong đó có hàng trăm bài quan họ gốc thể hiện rõ những giá trị đặc trưng của loại hình dân ca đặc sắc phổ biến ở vùng quê Kinh Bắc. 
Trong suốt thời kỳ bao cấp đầy khó khăn, thiếu thốn cũng như thời kì đầu của Đổi mới, Quý Tráng kiên trì, bền bỉ cùng Đoàn đem quan họ đi biểu diễn trong Nam, ngoài Bắc rồi ra cả nước ngoài. Đặc biệt, năm 1985, trong một Hội diễn ở Hải Phòng, ông đã tham gia biểu diễn và đạo diễn chương trình. Kết quả, Đoàn giành được giải đặc biệt và bốn Huy chương Vàng, trong đó bản thân ông cũng đóng góp bằng tiết mục “Gửi về quan họ” - một ca khúc mới được nhạc sĩ Đức Miêng sáng tác dựa theo chất liệu quan họ. Sau đó, ông còn giành được Huy chương Vàng tại Hội diễn ở Đà Nẵng với tiết mục “Khóc bạn” (thơ Nguyễn Khuyến)- một sáng tác dựa trên chất liệu dân gian của nhạc sĩ Phó Đức Phương mà sau này đổi thành “Người đi Tam Đảo múa hồ”. Năm 2007, ông vinh dự được Nhà nước phong tặng danh hiệu Nghệ sĩ Ưu tú.
Năm nay, Nhà hát Dân ca quan họ Bắc Ninh bước vào tuổi 50-độ tuổi đầy “chín chắn”, sung sức và nhiều hoài bão. Trong hành trình nửa thế kỷ đầy thăng trầm ấy, có lẽ sẽ là thiếu sót nếu không nhắc đến thế hệ của Quý Tráng, Thúy Cải, Tự Lẫm, Xuân Mùi, Lệ Ngải… Họ là những “viên gạch” đầu tiên khởi tạo nên một nhà hát có tầm như hiện nay. Mong rằng, nghệ sĩ Quý Tráng cùng các nghệ sĩ thế hệ đầu tiên này sẽ luôn mạnh khỏe, tiếp tục góp sức xây dựng nhà hát cũng như đào tạo thế hệ liền anh, liền chị quan họ tiếp bước gìn giữ truyền thống cha ông.